Mevlana’nın asıl adı Muhammed Celaleddin’dir. Mevlana ve Rumi de, kendisine sonradan verilen isimlerdendir. Efendimiz manasına gelen Mevlana ismi, ona, daha pek genç iken Konya’da ders okutmaya basladığı tarihlerde verilir. Bu isim sems-i Tebrizi ve Sultan Veled’den itibaren Mevlana’yı sevenlerce kullanılmış; Adeta adı yerine sembol olmuştur.
Rumi, Anadolu demektir.

Mevlana’nın, Rumi diye tanınması, geçmiş yüzyillarda Diyari Rum denilen Anadolu ülkesinin vilayeti olan Konya’da uzun müddet oturması, ömrünün büyük bir kismının orada geçmesi ve nihayet türbesinin orada olmasındandır.
Mevlana’nın doğum yeri, bugünkü Afganistan’da bulunan, eski büyük Türk kültür beldesi Belh’tir.

Mevlana’nın Doğum tarihi ise (6 Rebiu’l Evvel, 604) 30 Eylül 1207′dır. Bazı araştırmacıların tespitine göre, O’nun doğum tarihi 1182′dir.
Asil bir aileye mensup olan Mevlana’nın annesi, Belh Emiri Rükneddin’in kızı Mümine Hatun; babaannesi, Harezmsahlar (1157 Dogu Türk Hakanlığı) hanedanından Türk prensesi, Melike-i Cihan Emetullah Sultan’dır.
Babası, Sultanü’l-Ulema (Alimlerin Sultani) ünvanı ile tanınmış, Muhammed Bahaeddin Veled; büyükbabasi, Ahmet Hatibi oglu Hüseyin Hatibi’dir.     Sultânü’I-Ulemâ Bahaeddin Veled, bazı siyasi olaylar ve yaklaşmakta olan Moğol istilası nedeniyle Belh’den ayrılmak zorunda kalmış Sultânü’I-Ulemâ 1212 veya 1213 yılllarında aile fertleri ve yakın dostları ile birlikte Belh’den ayrılmıştır.

Sultânü’I-Ulemâ’nın ilk durağı Nişâbur olmuş burada tanınmış mutasavvıf Ferîdüddin Attar ile de karşılaşmışlardır. Mevlâna burada küçük yaşına rağmen Ferîdüddin Attar’ın ilgisini çekmiş ve takdirlerini kazanmıştır.

Sultânü’I Ulemâ Nişabur’dan Bağdat’a ve daha sonra Kûfe yolu ile Kâ’be’ye hareket etmiştir. Hac farîzasını yerine getirdikten sonra, dönüşte Şam’a uğradı. Şam’dan sonra Malatya, Erzincan, Sivas, Kayseri, Niğde yolu ile Lârende’ye (Karaman) gelip Karaman’da Subaşı Emir Mûsâ’nın yaptırdıkları medreseye yerleşmişlerdir.

1222 yılında Karaman’a gelen Sultânü’/-Ulemâ ve ailesi burada 7 yıl kalmışlardır. Mevlâna 1225 yılında Şerefeddin Lala’nın kızı Gevher Hatun ile Karaman’da evlenmiş bu evlilikten Mevlâna’nın Sultan Veled ve Alâeddin Çelebi adlı iki oğlu olmuştur. Yıllar sonra Gevher Hatun’u kaybeden Mevlâna bir çocuklu dul olan Kerrâ Hatun ile ikinci evliliğini yapmıştır. Mevlâna’nın bu evlilikten de Muzaffereddin ve Emir Âlim Çelebi adlı iki oğlu ile Melike Hatun adlı bir kızı dünyaya geldi.

Bu yıllarda Anadolunun büyük bir kısmı Selçuklu Devleti’nin egemenliği altında idi. Konya’da bu devletin baş şehri idi.

Konya sanat eserleri ile donatılmış, ilim adamları ve sanatkarlarla dolup taşmıştı. Kısaca Selçuklu Devleti en parlak devrini yaşıyordu ve Devletin hükümdarı Alâeddin Keykubâd idi. Alâeddin Keykubâd Sultânü’I-Ulemâ Bahaeddin Veled’i Karaman’dan Konya’ya davet edip ve Konya’ya yerleşmesini istemiştir.

Bahaeddin Veled Sultanın davetini kabul etti ve Konya’ya 3 Mayıs 1228 yılında ailesi ve dostları ile geldiler. Sultan Alâeddin kendilerini muhteşem bir törenle karşıladı ve Altunapa (İplikçi) Medresesi’ni ikametlerine tahsis ettiler.

Sultânü’l-Ulemâ 12 Ocak 1231 yılında Konya’da vefat etmiştir. Mezar yeri olarak, Selçuklu SarayınınGül Bahçesi seçilmiştir. Halen müze olarak kullanılan Mevlâna Dergâhı’ndaki bugünkü yerine defnolunmuştur.

Sultânü’I-Ulemâ ölünce, talebeleri ve müridleri bu defa Mevlâna’nın çevresinde toplanmış Mevlâna’yı babasının tek varisi olarak görmüşlerdir. Gerçekten de Mevlâna büyük bir ilim ve din bilgini olmuş, İplikçi Medresesi’nde vaazlar vermeye başlamıştır.

Mevlâna 15 Kasım 1244 yılında Şems-i Tebrizî ile karşılaşmıştır. Mevlâna Şems’de “mutlak kemâlin varlığını” cemalinde de “Tanrı nurlarını” görmüştür. Ancak beraberlikleri uzun sürmemiş Şems aniden ölmüştür.

Yaşamını “Hamdım, piştim, yandım” sözleri ile özetleyen Mevlâna 17 Aralık 1273 Pazar günü vefat etmiştir.

Mevlâna ölüm gününü yeniden doğuş günü olarak kabul ediyordu. O öldüğü zaman sevdiğine yani Allah’ına kavuşacaktı. Onun için Mevlâna ölüm gününe düğün günü veya gelin gecesi manasına gelen “Şeb-i Arûs” diyordu ve dostlarına ölümünün ardından ah-ah, vah-vah edip ağlamayın diyerek vasiyet ediyordu.

MEVLÂNA’NIN ESERLERİ

MESNEVİ
Mesnevî, klâsik doğu edebiyatında, bir şiir tarzının adıdır. Sözlük anlamıyla “İkişer, ikişerlik” demektir. Edebiyatta aynı vezinde ve her beyti kendi arasında ayrı ayrı kafiyeli nazım şekillerine Mesnevî adı verilmiştir.

Her beytin aynı vezinde fakat ayrı ayrı kafiyeli olması nedeniyle Mesnevî’de büyük bir yazma kolaylığı vardır. Bu nedenle uzun sürecek konular veya hikâyeler şiir yoluyla söylenilecekse, kafiye kolaylığı nedeniyle mesnevî tarzı seçilir. Bu suretle şiir, beyit beyit sürüp gider.

Mesnevî her ne kadar klâsik doğu’şiirinin bir şiir tarzı ise de “Mesnevî” denildiği zaman akla “Mevlâna’nın Mesnevî’si”gelir. Mevlâna Mesnevî’yi Çelebi Hüsameddin’in isteği üzerine yazmıştır. Kâtibi Hüsameddin Çelebi’nin söylediğine göre Mevlanâ, Mesnevî beyitlerini Meram’da gezerken,otururken, yürürken hatta semâ ederken söylermiş, Çelebi Hüsameddin de yazarmış.

Mesnevî’nin dili Farsça’dır. Halen Mevlâna Müzesi’nde teşhirde bulunan 1278 tarihli, elde bulunan en eski Mesnevî nüshasına göre, beyit sayısı 25618 dir.

Mesnevî’nin vezni : Fâ i lâ tün- Fâ i lâ tün – Fâ i lün’dür

Mevlâna 6 büyük cilt olan Mesnevî’sinde, tasavvufî fikir ve düşüncelerini, birbirine ulanmış hikayeler halinde anlatmaktadır.

DİVAN-I KEBİR
Dîvân, şairlerin şiirlerini topladıkları deftere denir. Dîvân-ı Kebîr “Büyük Defter” veya “Büyük Dîvân” manasına gelir. Mevlâna’nın çeşitli konularda söylediği şiirlerin tamamı bu divandadır. Dîvân-ı Kebîr’in dili de Farsça olmakla beraber, Dîvân-ı Kebîr içinde az sayıda Arapça, Türkçe ve Rumca şiir de yar almaktadır. Dîvân-ı Kebîr 21 küçük dîvân (Bahir) ile Rubâî Dîvânı’nın bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. Dîvân-ı Kebîr’in beyit adedi 40.000 i aşmaktadır. Mevlâna, Dîvân-ı Kebîr’deki bazı şiirlerini Şems Mahlası ile yazdığı için bu dîvâna, Dîvân-ı Şems de denilmektedir. Dîvânda yer alan şiirler vezin ve kafiyeler göz önüne alınarak düzenlenmiştir.

MEKTUBAT 
Mevlâna’nın başta Selçuklu Hükümdarlarına ve devrin ileri gelenlerin.e nasihat için, kendisinden sorulan ve halli istenilen diıü ve ilmi konularda ise açıklayıcı bilgiler vermek için yazdığı 147 adet mektuptur. Mevlâna bu mektuplarında, edebî mektup yazma kaidelerine uymamış, aynen konuştuğu gibi yazmıştır. Mektuplarında “kulunuz, bendeniz” gibi kelimelere hiç yer vermemiştir. Hitaplarında mevki ve memuriyet adları müstesna, mektup yazdığı kişinin aklına, inancına ve yaptığı iyi işlere göre kendisine hangi hitap tarzı yakışıyorsa o sözlerle ve o vasıflârla hitap etmiştir.

Fİ Hİ MA Fİ H
Fîhi Mâ Fih “Onun içindeki içindedir” manasına gelmektedir.. Bu eser Mevlâna’nın çeşitli meclislerde yaptığı sohbetlerin, oğlu Sultan Veled tarafından toplanması ile meydana gelmiştir. 61 bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlerden bir kısmı, Selçuklu Veziri Süleyman Pervane’ye hitaben kaleme alınmıştır. Eserde bazı siyasi olaylara da temas edilmesi yönünden, bu eser aynı zamanda tarihi bir kaynak olarak da kabul edilmektedir. Eserde cennet ve cehennem, dünya ve âhiret, mürşit ve mürîd, aşk ve semâ gibi konular işlenmiştir.

MECÂLİS-İ SEB’A
(Yedi Meclis) Mecâlis-i Seb’a, adından da anlaşılacağı üzere Mevlâna’nın yedi meclisi’nin, yedi vaazı’nın not edilmesinden meydana gelmiştir. Mevlâna’nın vaazları, Çelebi Hüsameddin veya oğlu Sultan Veled tarafından not edilmiş, ancak özüne dokunulmamak kaydı ile eklentiler yapılmıştır. Eserin düzenlemesi yapıldıktan sonra Mevlâna’nın tashihinden geçmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Şiiri amaç değil, fikirlerini söylemede bir araç olarak kabul eden Mevlâna, yedi meclisinde şerh ettiği Hadis’lerin konuları bakımından tasnifi şöyledir :

1. Doğru yoldan ayrılmış toplumların hangi yolla kurtulacağı.
2. Suçtan kurtuluş. Akıl yolu ile gafletten uyanış.
3. İnanç’daki kudret.
4. Tövbe edip doğru yolu bulanlar Allah’ın sevgili kulları olurlar.
5. Bilginin değeri.
6. Gaflete dalış.
7. Aklın önemi.

Bu yedi meclis’de, asıl şerh edilen hadislerle beraber, 41 Hadis daha geçmektedir. Mevlâna tarafından seçilen her Hadis içtimaidir. Mevlâna yedi meclisinde her bölüme “Hamd ü sena” ve “Münacaat” ile başlamakta, açıklanacak konuları ve tasavvufî görüşlerini hikaye ve şiirlerle cazip hale getirmektedir. Bu yol Mesnevî’nin yazılışında da aynen kullanılmıştır.

Wir haben ein Sprichwort, das lautet: „Ein Sufi ist der, der nur nach Allâh verlangt.“ Er will nur zu Ihm gelangen. Doch die meisten Menschen verlangen nur nach dieser Welt. Sie sind beschäftigt mit so vielen Dingen, doch nicht so die Sufis. Der Sufi versucht, diese Welt abzulegen und zu verlassen und zu maula, zu Allâh zu gelangen. Ein arabisches Sprichwort sagt: „Sufî ibn waqtihi.“ „Der Sufi ist der Sohn seiner Zeit.“ Der nur danach verlangt, Allâh zu erreichen, Gott zu finden. Die Menschen haben ihren Gott verloren. Doch das macht ihnen nicht das geringste aus. Sie kümmern sich nicht weiter darum.

Es kam einmal jemand zu Maulânâ Jalaluddîn Rûmî, während dieser gerade mit seinen Schülern zur Unterweisung zusammensaß. Der Mann kam weinend und schreiend wie ein Verrückter auf Maulânâ zugestürzt, küßte ihm Hände und Füße, und auf die Frage, was denn geschehen sei, sagte er: „O Maulânâ, ich habe meinen Sohn verloren. Wir haben überall nach ihm gesucht und konnten ihn nirgends finden. Niemand außer dir kann mir zeigen, wo er ist, und mich zu ihm führen.“ Durch die Worte des Mannes geriet Maulânâ in Extase und fing an, sich zu drehen und sich vom Boden weg in die Luft zu erheben. Die göttliche Liebe, die durch sein Herz strömte, hob ihn empor. Er sagte: „O Diener meines Herrn, du weinst um deinen Sohn und wirst fast verrückt dabei, und diese Leute hier haben ihren Herrn verloren und weder fragen sie nach Ihm, noch weinen oder schreien sie nach Ihm. Was ist wertvoller, was du verloren hast oder was sie verloren haben? Die Menschen haben ihren Herrn verloren und verlangen und fragen nicht nach ihm!“

Der Sufi hat erkannt, was er verloren hat, und macht sich auf, danach zu suchen. Menschen ohne Verstand können nicht begreifen, was Tarîqa, der Sufiweg, ist. Ihr Köpfe sind leer wie Fußbälle. Sie haben Quadratköpfe. Wir versuchen, jene Wege zu praktizieren und die Menschen darauf aufmerksam zu machen, was sie verloren haben. Wir wollen sie dazu bringen, daß sie jenen Verlorenen suchen. Wir schicken die Leute nicht der Welt hinterher. Selbst der Flügel eines Moskitos ist mehr wert in der Göttlichen Gegenwart als diese ganze Welt. Trotzdem kämpfen die Menschen um sie und verlassen ihren Herren. Sie wollen nur dunya, nicht maula. Die gesamten Probleme der Menschheit haben ihren Ursprung in diesem Punkt. Wir wollen ihn näher beschreiben: Der Sufi lebt immer in der Zeit, in der er sich gerade befindet. Er denkt jeden Augenblick: „Das ist der letzte Moment meines Lebens. Ich habe keine Zeit mehr danach. Ich werde vor meinem Herrn erscheinen, es muß jeden Augenblick soweit sein...“ Deswegen wird für jemanden, der sein Leben auf einen Sufiweg einrichtet, diese Welt keine schwer zu tragende Last mehr sein. Shaitân findet keinen Zugang mehr zu ihm, und er wird dadurch von Shaitâns Einfluß befreit sein. Wenn jemand frei von dieser Welt geworden ist, verläßt ihn Shaitân. Er kann die Menschen nur mit Dunya verführen. Wenn Dunya verschwindet, kann er dich nicht mehr betrügen. Deshalb bedrängt er die Menschen, ununterbrochen an diese Welt zu denken.

Jeden Tag hebt Shaitân die Welt in seiner Hand hoch und ruft aus: „O ihr Leute, wer will sie kaufen, diese Welt, die nur verletzt und zu nichts nutze ist?“ Und die Leute sagen: „Wir sollen sie kaufen, wir lieben sie über alles.“ Und Shaitân verkauft so diese eine Welt an Milliarden von Menschen. Er verkauft jedem dieselbe Welt, und er sagt: „Ich habe sie schon vor euch an andere verkauft. Sie kam immer wieder zu mir zurück. Ich verkaufe sie, und ihr kauft. Der Preis ist zwar etwas hoch, doch das macht euch sicher nichts aus: Ihr müßt nur euer ewiges Leben dafür hergeben, und schon könnt ihr sie nehmen.“

So hat Shaitân schon Milliarden betrogen, und immer noch hält er die Welt in seiner Hand: „Ich bin ihr Stiefvater, ich muß einen Gewinn daraus ziehen.“ Und Millionen Menschen reißen sich darum, sie ihm abzukaufen. Wer die Welt durchschaut hat, kann sie leicht ablegen, er klammert sich nicht mehr an sie. Wenn du etwas mit Gewalt festhalten willst, wird es dich verlassen.

Ein Sufi ist der, der Dunya verstanden hat und nur noch nach seinem verlorenen Herrn verlangt. Wer nach seinem Herrn verlangt, ist geehrt hier und im Jenseits. Nicht so die anderen. Die Sufis sind geehrt im Diesseits und im Jenseits. Versucht, nach Maula zu verlangen, Ihn zu finden und immer mit ihm zu sein. Andernfalls werdet ihr keinen Frieden finden, kein Glücklichsein hier oder im Jenseits, wenn ihr nicht den Herrn findet. Wer nach Ihm verlangt, dem wird alles Freude bereiten. Versuche, den Herrn zu finden, und Er wird dir Frieden und Licht und Gnade schenken. Suche Ihn, und wenn du Ihn findest, erreichst du alles im Diesseits und im Jenseits.